کاووشی در بازتولید پیمان اخوت و برادری

کاووشی در بازتولید پیمان اخوت و برادری

اتاق فکر واحد پژوهش، کارشناسی و رصد دبیرخانه شورای فرهنگ عمومی

دی ماه 1391

مقدمه

«اسلام خواهان عزت، سربلندى و بهره‌ مندى مؤمنین و حاکمیت روح برادرى و صمیمیت در روابط اجتماعى است».[1] برادری بعنوان یک رابطه اجتماعی که برگرفته از فطرت انسانی می‌باشد، دارای آثاری است که می تواند بر نوع زندگی افراد تاثیر شگرفی ایجاد نماید. با حاکم شدن روحیه و فرهنگ برادری در جامعه، هزینه­ های فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ناشی از تفرقه و ضعف­ های نهادهای اجرایی در جامعه کاهش می­ یابد. به همین خاطر «عمده در برنامه‏ های حکومتی، در برنامه‏ های دولتی، این معناست که محیط اخلاقی درست کنند. محیط برادری درست کنند. این در رأس همۀ برنامه‏ هاست».[2] در همین زمینه مقام معظم رهبری(مدظله) می­ فرمایند: «[باید] کشورى ساخته شود که در آن، دنیاى مردم آباد، اخلاق مردم خوب و روابط مردم برادرانه باشد».[3] برادری مقوله مهمی است که متاسفانه در دوران کنونی به خاطر دور شدن از اخلاق اسلامی و فرورفتن در خودخواهیِ ناشی از تفکر مادی از آن غفلت شده است. این طرح در پی آن است که ضمن تعریف برادری از دیدگاه اسلام و بیان شاخص­های آن، راهکارهایی را جهت تحقق فرهنگ برادری ارائه نماید زیرا که «اتحاد کلمه، همدلی، همکاری، احساس برادری و مجاهدت عمومی را رمز همیشگی فائق آمدن ملت بر دشمنان اسلام و ایران» می‌داند.[4] شایان ذکر است که مقوله عقد اخوت را نباید محدود به مردان دانست بلکه با توجه به سابقه‌ی این مفهوم در صدر اسلام، عقد اخوت میان زنان نیز موضوعیت دارد که نمونه آن را در عقد اخوت میان حضرت زهرا (سلام الله علیها) و ام سلمه(سلام الله علیها) می‌توان مشاهده کرد. لذا هر آنچه که در این طرح بیان می‌گردد، شامل زنان جامعه اسلامی نیز می‌شود. البته در این زمینه باید به مسائل شرعی(مثل اجازه شوهر و...) توجه شود.

بخش اول: چرایی اخوت

ضرورت بحث اخوت

اولین گام در ورود، بررسی ضرورت و اهمیت و اجرای آن است. این که چرا باید به مقوله برادری در جامعه پرداخت و چرا باید برای تحقق آن سیاست­گذاری کرد، ذیل عنوان چرایی آورده می­ شود. در زیر سه دلیل عمده برای لزوم این امر ذکر شده که در ادامه به بررسی آنها پرداخته می­ شود:

1. احیای سنت­های اسلامی

دین اسلام یک مجموعه جامع، به هم پیوسته و تجزیه ناپذیر است که بهره­ مندی کامل از آن منوط به پیاده­ سازی و تحقق همه آموزه­ ها و سنت­های این دین آسمانی در بستر جامعه می­ باشد و غفلت از هر جزء آن باعث کاهش آثار آن می­ شود. یکی از این سنت­های دینی مقوله برادری است. و لذا برای تحقق کامل اسلام باید این سنت دینی تقویت و ترویج شود.

2. ضدیت با روحیه فردگرایی و خودخواهی و تقویت جمع­گرایی

فرهنگ غربی و زندگی مدرنِ ناشی از آن، مبتنی بر فردگرایی و منفعت‌گرایی است. همین امر باعث شده که فرهنگ کنونی جامعه ایرانی به دلیل رسوخ فرهنگ غربی به نوعی مبتلا به فردگرایی و خودخواهی شود. این در حالی است که فرهنگ اسلامی یک فرهنگ جمعی می‌باشد که در آن مقوله­ های اجتماعی مثل کمک به دیگران، ایثار، انفاق و تعاون بسیار مورد تاکید قرار گرفته و در مقابل، مقوله­ هایی مثل خودخواهی، فردگرایی، خودمحوری و بی توجهی نسبت به سرنوشت دیگران که ناشی از تفکر مادی و غربی است، مورد نکوهش می­باشد. فرهنگ اسلامی مروّج روحیه جمع­گرایی و مخالف با روحیه خودخواهی و فردگرایی است[5]. یکی از راهکارهای اسلامی برای ایجاد این بعد از فرهنگ اسلامی، تقویت و ترویج روحیه برادری می­باشد.

3. استفاده از آثار و کارکردها

قسمتی از ضرورت­های این موضوع، با توجه به کارکردهایی است که این موضوع در پی خواهد داشت. روحیه برادری آنچنان آثار و کارکردهایی دارد که با توجه به نیازهای جامعه، تحقق و ترویج آن ضرورت می­ یابد. در ادامه به این کارکردها در دو حوزه دنیا و آخرت اشاره می­شود.

3.1. آثار دنیایی

3.1.1. در حوزه فرهنگ

- گسترش مهرورزی و محبت در بین مردم

- رواج ایثار و فداکاری نسبت به یکدیگر[6]

- گسترش روحیه همدلی و تعاون در جامعه[7]

- ایجاد روحیه صلح و سازش در جامعه[8]

- گسترش روحیه نصح و خیرخواهی نسبت به یکدیگر

- رعایت انصاف نسبت به سایرین

- افزایش سعه صدر و پذیرش و تحمل اختلاف سلیقه‌ها و دفاع از آزادی اندیشه

- تقویت احساس مسئولیت اجتماعی

- تقویت هویت مشترک ایمانی و اسلامی

- ارتقاء احساس امنیت و آرامش

3.1.2. در حوزه سیاست

- تقویت وحدت ملی و کاهش اختلاف و تفرقه در جامعه بر اساس مبانی اسلامی[9]

- زمینه سازی برای تشکیل امت واحده (تقویت انسجام اسلامی)[10]

- زمینه سازی برای احیای تمدن اسلامی

- رفع کدورت های ناشی از رقابت­های گوناگون سیاسی و غیر سیاسی در کشور

- رفع اختلافات قومی و عصبیتهای قبیله­ ای و فرقه­ ای

- افزایش قدرت ملت و حکومت[11]

3.1.3. در حوزه اقتصادی

- زمینه­ سازی برای تحقق الگوی پیشرفت اسلامی- ایرانی

- توسعه تعاونی های اقتصادی

- حمایت و پشتوانه مالی توسط نزدیکان برای افراد کم بضاعت

- گسترش فرهنگ قرض الحسنه

- نصرت اقتصادی نسبت به مومنین و دیگر همنوعان

- کاهش نقش دولت در اقتصاد و افزایش نقش مردم در حل مشکلات اقتصادی یکدیگر

- مقابله با تحریم­های اقتصادی

3.2. آثار اخروی

- ورود به بهشت[12]

- حق شفاعت[13]

- بهره مندی از شفاعت پیامبر اسلام (ص) و مؤمنین[14]

- ایمنی و ثبات قدم در قیامت[15]

بخش دوم: چیستی اخوت

الف) مفهوم شناسی

1.مفهوم اخوت

«اخ» یعنی کسی که با دیگری در پدر و مادر یا یکی از آن دو شریک است. مجازاً در عرف، به رفیق و مصاحب و هم دین و هم فامیل نیز گفته می‌شود. همچنین در عرف و به خصوص در شرع، هم‌شیر را نیز «اخ» گویند. گفته شده فرق اخو‌ه و اخوان در این است که اخوه در ابتدا مراحل اخوت، استعمال می‌شود و وقتی محبت بین آن ها متحقق شد و الفت آن ها کامل و مودتشان خالص گردید، کلمه اخوان اطلاق می‌گردد.[16] راغب در مفردات می‌گوید در اخوت، ملازمه نیز معتبر است و از موارد استعمال آن می‌توان دریافت که مفاهیم رقّت، رأفت، لطف، رفق، عطوفت، حب، شفقت، دلسوزی و ... در معنی این واژه وجود دارد و ظاهراً از مصادیق رحمت می‌باشد که در آدمی حادث می‌گردد و موجب می‌شود برای رفع حاجت برادرش اعطا و افاضه نماید.

برخی از اهل لغت می گویند «اخ یعنی کسی که در یک صلب یا یک رحم با تو مشترک است»، بنابراین اخوت، خواهر را نیز شامل می شود. به همین دلیل معادل عربی خواهر، یعنی اخت، مؤنث اخ به حساب می­آید.[17] از این رو تمام دستوراتی که درباره اخوت مؤمنان وارد شده به طور یکسان شامل زنان ومردان می­شود. بنابراین عقد اخوت در روز غدیر اختصاصی به مردان نداشته، زنان نیز می­توانند با هم عقد خواهری بخوانند.

2.مفاهیم مشابه

در کنار مفهوم برادری و در عرصه­ های مختلف، مفاهیمی نزدیک به مفهوم برادری وجود دارد که برای مشخص و دقیق شدن آن کمک شایانی خواهد نمود. به برخی از این مفاهیم به صورت اجمالی اشاره می­ شود.

2.1. در حوزه کلان

- حوزه فرهنگ: دوستی و رفاقت

اخوت به معنای رابطه‌ایست که به واسطه اجرای صیغه عقد حاصل می‌گردد و جزئیات آن در کتب دینی آمده و سبقه اسلامی دارد و حقی مشخص را بر گردن طرفین عقد جاری می کند در حالی که رفاقت رابطه‌ای عام تر است که محدود به مومنین نیست و به موجب آن افراد با همدیگر رابطه اجتماعی نزدیکتری نسبت به دیگران برقرار می کنند و می‌تواند زمینه و مقدمه‌ای برای اخوت به حساب آید. با این وجود در هر دو مفهوم نوعی رابطه اجتماعی، شراکت در غم وشادی‌های همدیگر و کمک به یکدیگر وجود دارد.

- حوزه سیاست: وحدت، خواهرخواندگی

در لغت‌نامه‌ی دهخدا «وحدت» به معانی یکتایی، یگانه شدن، یکی بودن و... آمده است. و «اتحاد» به معنای یکی شدن، یکدلی، یک جهتی، موافقت، اجتماع و... می باشد. وحدت، اتحاد وانسجام در این معنا در برابر مفاهیمی چون کثرت، پراکندگی، اختلاف، تفرقه و نظایر آن می باشد. بر همین اساس هرگاه جمعی دارای هدف وآرمان‌های مشترک باشند و برای رسیدن به آن اهداف و آرمان‌ها مسیر مشترکی را انتخاب کنند و همه با هم در این مسیر مشترک حرکت کنند، گفته می شود که آنان وحدت و انسجام دارند. با توجه به این معنا، وحدت و اخوت هر دو بر یکی شدن، یکدلی و با هم بودن تاکید دارند، با این تفاوت که وحدت بیشتر در عرصه سیاسی و اجتماعی و اخوت بیشتر در رابطه بین فردی مطرح می‌شود.

خواهرخواندگی قراردادی است بین سران مملکتی یا سران دو شهر که برای ایجاد همبستگی و اتحاد بیشتر انسانی و فرهنگی بسته می‌شود. هدف از این قرارداد پیوند و اتحاد بین شهروندان دو شهری است که دارای منافع مشترک هستند. مفاد این قراردادها موضوعات فرهنگی، اقتصادی و بازرگانی و حتی ورزشی را شامل می‌شود. در اروپا به این گونه شهرها، شهرهای دوقلو یا همسان هم گفته می‌شوند، اما در کشورهای آسیایی و امریکایی اصطلاح خواهرخواندگی رواج بیشتری دارد. معمولاً دو شهر برای خواهرخواندگی باید دارای تشابهاتی باشند مثلاً دو شهر تاریخی، دو شهر علمی یا دانشگاهی و یا دو بندر و یا حتی دارای دو سمبل مشترک باشند که این انگیزه را ایجاد کند. رونق و رواج گردشگری بین دو شهر خواهرخوانده و نامگذاری متقابل نام خیابان­هایی به نام شهر خواهرخوانده از جمله نتایج اعلام خواهرخواندگی شهرها است. بعد از انقلاب در سال ۱۳۷۳ برای نخستین بار تهران با بیشکک پایتخت قرقیزستان خواهر خوانده اعلام شد. بسیاری از شهرهای ایران دارای خواهرخوانده هستند که فهرست آنها در آدرس اینترنتی زیر یافت می‌شود.[18] با توجه به این تعریف، خواهرخواندگی شباهت‌هایی با اخوت دارد اما تفاوت آنها در این است که خواهرخواندگی بیشتر جنبه رسمی و بین کشوری داشته و بین مسئولان شهرها صورت می‌گیرد اما رابطه اخوت بین افراد منعقد شده و جنبه دولتی ندارد.

2.2. در حوزه خرد

- حوزه خرد: صله رحم

منظور از صله رحم، ارتباط و پیوند با خویشاوندان است که می تواند به شکل های گوناگونی نمود خارجی پیدا کند. مرحوم نراقی می‌فرماید: صله رحم گاهی به صورت ملاقات های حضوری، کمک های مادی و معنوی در موقعیت های مقتضی و بالاخره تماس های مستقیم و غیر مستقیم با اقوام می باشد، به گونه ای که احساس شود پیوند خویشاوندی همواره بین آنها برقرار است.بر همین اساس می‌توان گفت که صله رحم حالت خاصی از برادری در اجتماع کوچک فامیل است و در اموری همچون توجه به سرنوشت خویشاوندان، کمک برای حل مشکلات آنها، دید و بازدید و... با اخوت مشترک است.

3.مفاهیم ملازم

مفاهیم ملازم در اینجا به مفاهیمی گفته می­شود که ارتباط نزدیکی با مفهوم برادری دارند. این ارتباط به گونه­ای است که فرهنگ سازی حول موضوع برادری بدون توجه به آنها ممکن نخواهد بود. مفاهیم ملازم خود به دو دسته تقسیم می­شوند: سلبی و ایجابی. منظور از مفاهیم ایجابی، مفاهیمی است که زمینه ساز شکل­گیری فرهنگ برادری هستند و باید سازوکاری برای تقویت آنها در نظر گرفت. مفاهیم دیگری که ذیل عنوان مفاهیم سلبی دسته بندی شده اند، به مثابه موانع و آفات تحقق فرهنگ برادری محسوب میشوند و باید سازوکاری برای مقابله با آنها مد نظر قرار گیرد. در ادامه برخی از این مفاهیم را ذکر می­کنیم:

3.1. مفاهیم ایجابی: ایمان، حسن ظن، احترام، حسن خلق، ایثار و ...

3.2. مفاهیم سلبی: غیبت، دشنام، تکبر و ...

رابطه مفاهیم ایجابی با اخوت:

ایمان و اخوت: ایمان از ریشه «امن» به معنای تصدیق و ضد آن تکذیب است و واژه «امن» در اصل، آرامش خاطر و از بین رفتن بیم و هراس می باشد. «ایمان» به معنی تصدیق قلبی و داشتن یقین نسبت به آموزه‌های دینی است. از آنجا که ما اخوت را امری دینی و برگرفته از دین می دانیم و دینداری ملازم با ایمان است لذا تلازمی بین اخوت و ایمان دیده می شود. در آیه «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ»[19] نیز بر رابطه اخوت بین «مومنان» تاکید شده است.

حسن ظن و اخوت: حسن ظن در لغت به معنای «گمان نیک و خوش بینی» در مقابل سوء ظن به معنای "بد گمانی و بد بینی" می‌­­­­­­­­­­­­­باشد و در تعریف اصطلاحی به معنای «خوش بینی نسبت به خداوند، پدیده‌های جهان و گفتار و کردار دیگر انسانها» می‌باشد. طبق آموزه‌های دینی در جایی که هیچ دلیل قطعی بر بدگمان شدن به دیگران وجود ندارد، سفارش اسلام، خوش­بینی و خوش­گمانی است تا بدین گونه، شخص از پیامدهای برآمده از بدگمانی همانند قضاوت‌های شتاب‌زده، بدگویی، درگیری و اختلاف در امان بماند و جامعه دچار تنش نشود. در روایتی حضرت علی(علیه السلام)، یکی از ارکان مهم و روابط حسنه اجتماعی را در پرتو خوش­بینی دانسته و می­­­فرمایند: «اعمال برادر دینی­ات را بر نیکوترین وجهی تفسیر و توجیه کن، مگر این که دلیلی بر خلاف آن قائم شود و هرگز نسبت به سخنی که از برادر مسلمانت صادر شده گمان بد مبر تا هنگامی که می­توانی برای آن توجیهی مناسب و راه صحیح داشته باشی». این حدیث رابطه مستقیمی بین برادری و حسن ظن بیان می کند.

احترام و اخوت: کلمه احترام در لغت نامه دهخدا نیز به معنای حرمت داشتن، بزرگ داشتن و بزرگداشت آمده است. شخص یا هر چیز دیگری که محل احترام است از نظر مردم دارای حرمت و حریمی است که می­بایست آن را حفظ کرد و لذا تا افراد نسبت به یکدیگر رابطه احترام آمیز نداشته باشند، نمی‌توان انتظار داشت که بین آنها رابطه دوستی و اخوت شکل بگیرد زیرا افراد با کسانی که حرمت و احترام آنها را رعایت نمی‌کنند، علاقه به ایجاد رابطه ندارند.

ایثار و اخوت: ایثار در لغت به معنی «عطاکردن و مقدم داشتن خواسته و منفعت دیگران بر خواسته و منفعت خویش»است. ایثار از آنجایی که حامل پیام­هایی همچون: خداخواهی، دین باوری، خدایابی، انسان دوستی و دگرخواهی است، می‌توان آن را مقدمه اخوت دانست. زیرا یکی از مقدمات لازم برای ایجاد برادری، فداکاری و گذشت از خود است و این مقدمه از روحیه ایثار حاصل می‌شود.

رابطه مفاهیم سلبی با اخوت:

اگر دو نفر بخواهند رابطه‌ای دوستانه داشته باشند نباید نسبت به یکدیگر تکبر بورزند زیرا تکبر آنها را از یکدیگر دور می‌کند و نیز نباید پشت سر یکدیگر بدگویی کرده و یا با کلمات ناشایست همدیگر را مخاطب قرار دهند. این موارد و اموری از این دست بذر کینه و دشمنی را بین انسان‌ها می‌کارد و باعث جدایی آنها از همدیگر و در نتیجه از بین رفتن روحیه دوستی و اخوت می‌شود.

ب) اخوت در منابع دینی

1. عقد اخوت

«عقد اخوت» واژه‌ای است عربی که از دو کلمه‌ی «عقد» به معنای بستن و ارتباط برقرار نمودن بین دو چیز و کلمه‌ی «اُخوت» به معنای برادری تشکیل شده است. معادل فارسی این واژه را می‌توان «پیمان برادری» دانست. در فرهنگ اسلامی، منظور از این واژه جاری نمودن صیغه‌ی برادری بین دو نفر است که بواسطه‌ی آن عهد و میثاقی ویژه بر رعایت حقوقِ برادری میان ایشان استوار می‌گردد. چگونگی انجام این عقد را از کتاب شریف مفاتیح الجنان نقل می کنیم:

«به سبب عظمت روز غدیر مناسب است برادران مؤمن با یکدیگر در این روز عقد اخوت بخوانند. به این صورت که دست خود را بر دست راست برادر خود بگذارد و بگوید: «وَ آخَیْتُکَ فِی اللَّهِ وَ صَافَیْتُکَ فِی اللَّهِ وَ صَافَحْتُکَ فِی اللَّهِ وَ عَاهَدْتُ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ وَ کُتُبَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ وَ الْأَئِمَّةَ الْمَعْصُومِینَ عَلَیْهِمُ السَّلامُ عَلَى أَنِّی إِنْ کُنْتُ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ الشَّفَاعَةِ وَ أُذِنَ لِی بِأَنْ أَدْخُلَ الْجَنَّةَ لا أَدْخُلُهَا إِلا وَ أَنْتَ مَعِی »؛ آنگاه برادر مؤمن می­گوید: «قَبِلتُ»؛ آنگاه بگو: «اَسْقَطْتُ عَنْکَ جَمِیعَ حُقُوقِ الْاُخُوَّةِ مَا خَلَا الشَّفَاعَةِ وَ الدُّعَاءِ وَ الزِّیَارَةِ»».[20]

2. حقوق متقابل برادران در احادیث

با نگاه به روایاتی که توسط ائمه به دست ما رسیده است، به حقوق متقابلی بر می خوریم که برای دو برادر مومن ذکر شده است، این حقوق در شفاف شدن نحوه و چگونگی اخوت و برادری اثرگذار خواهد بود، که به آنها اشاره می کنیم:

1.       مواسات(برابری در امورمالی، کمک مالی)

2.       حفظ کرامت

3.       سرزنش نکردن

4.       مسئولیت پذیری در قبال او

5.       ابراز مودت

6.       گذشتن از لغزش­ها

7.       رحم کردن

8.       پوشاندن زشتی ها او

9.       پذیرفتن عذرخواهی

10.   جلوگیری از غیبت او

11.   تدوام دوستی

12.   وفای به وعده­ها

13.   عیادت او در حالت مریضی

14.   تشییع جنازه او

15.   پاسخ به دعوت او

16.   پذیرفتن هدیه او

17.   جبران نیکی او به نحو بهتر و ...[21]

3. الگوها و مصادیق تاریخی

یکی از بهترین راهکارها برای ایجاد فرهنگ اخوت در جامعه، معرفی الگوها و مصادیق تاریخی موجود در این زمینه است. بررسی اینکه پیشوایان دینی ما چگونه با برادران نسبی و دینی خویش رفتار می­کردند، منبع الهام بخش مهمی در راستای گسترش فرهنگ برادری خواهد بود. بر همین اساس در اینجا به مهمترین الگوها و مصادیق در سیره­ی پیشوایان و بزرگان دینی و بحث تاریخی درباره عقد اخوت اشاره می­گردد.

عقد اخوت برای اولین بار توسط رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در مدینه ـ و بنابر روایتی پیش از آن و در مکه ـ میان مسلمانان به صورت دو به دو اجرا شد که آن را «مؤاخاه» نامیده‌اند و بیشتر سیره نویسان، انعقاد آن را پس از بنای مسجد النبی یاد کرده‌اند. همان طور که برخی مورخان گفته­اند، به نظر چنین می‌آید که دو بار عقد مؤاخاه بسته شده است. یک بار که در مکه و در میان مهاجران بوده مانند عقد اخوت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) با علی بن ابیطالب (علیه السّلام)، حمزه با زید بن حارثه، زبیر و ابن مسعود، عبیده بن حارث با بلال و ابوبکر با عمر، عثمان و عبدالرحمن بن عوف، و بار دوم پیوند اخوتی بود که در مدینه و میان انصار و مهاجرین بسته شد. قاعدتاً مشکلی که مهاجران در مکه داشتند و هر کدام طبعاً عُلقه‌های قبیله‌ای خود را تا حدودی قطع کرده بودند، ایجاب کرده بود تا پیوند مؤاخاه در میان آنان مطرح شود. در این میان افرادی که در مکه با یکدیگر عقد مؤاخاه داشتند-‌ گر چه بعداً در مدینه از انصار برادرانی یافتند- اما بیشترشان پیوندهای اخوت پیشین را حفظ کردند. گزارش­هایی نیز درباره «عقد خواهری» در میان زنان مؤمن در دست است. گفته شده که حضرت فاطمه (سلام الله علیها) با ام سلمه(سلام الله علیها) عقد خواهری داشته­اند.

در بسیاری از نقل­ها آمده است که یکی از علل ایجاد این اخوت برقراری «توارث» میان آنان بوده است. چنین پیوندی می‌توانسته بسیار مستحکم باشد. گفته شده است که «توارث» بعدها ملغی گردید و «ذوی الارحام» جای آن را گرفت. در واقع طبیعی قضیه نیز همین بوده زیرا مهاجران در آغاز، بیشترشان پیوندهای خود را با ذوی الارحام مشرک رد کرده بودند، اما به تدریج این پیوندها (با مسلمان شدن و هجرت کردن آنان به مدینه) تقویت شد.

باید توجه داشت که اسلام با آن که در از میان بردن پیوندهای قبیله‌ای و عصبیت­های جاهلی تلاش کرد، اما بنیاد خانواده را پایدار و تقویت آن را لازم می‌شمرد. به روایت ابن سعد زمانی که آیه «وَ اوُلوُا الارْحامِ بَعْضُهُمْ اَوْلی بِبَعْضٍ فی کِتابِ اللهِ انَّ اللهَ بِکُلِ شَیءٍ عَلیم»[22] نازل شد، حکم پیشین را نسخ کرده یعنی میراث در مؤاخاه منتفی شد و هر کسی به نسب خود بازگشت داده شد.

اهمیت عقد مؤاخاه در شرایط سال نخست هجرت کاملاً قابل درک است. این مسأله در درجه اول برای حمایت از مهاجران بی سر پناه بوده است. لذا نقل شده است که: آخی رَسُولُ الله بَیْنَ اَصْحابِهِ، آخی بَیْنَ الفَقیرِ و الغَنی لِیَرُدّ الغَنِیّ عَلَی الْفَقیر[23]، زمانی که سعد بن ربیع انصاری با عبدالرحمن بن عوف برادر شد پیشنهاد کرد تا «ان یناصفه اهلَهُ و ماله. سهیلی تحلیل جالبی از مؤاخاه کرده: «رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در زمانی که به مدینه درآمد میان اصحاب خود عقد مؤاخاه بست تا وحشت غربت را از میان آنان بردارد و پس از مفارقت اهل و عیال، آنان را با یکدیگر مأنوس سازد و برخی را کمک برای دیگران قرار دهد؛ اما و زمانی که اسلام عزت یافت، قلوب با یکدیگر انس یافت و وحشت از میان رفت خداوند آیه «اوالارحام» نازل کرد و همه مؤمنان را با یکدیگر برادر ساخت».[24]

آن چه در این میان اهمیت بیشتری دارد، اخوت تمامی مؤمنان با یکدیگر بود که در سال نهم هجرت در سوره حجرات مورد تأکید قرار گرفت «انّمَا الْمُؤْمِنُون اِخْوَه». ^[25]

4. سطوح برادری

سطوح برادری اشاره به این مطلب دارد که برای ایجاد فرهنگ برادری باید به دو سطح بین فردی و بین المللی توجه کرد. این مطلب بدان معنی است که اخوت می‌تواند بین دو فرد یا دو کشور ایجاد شود و لذا باید متناسب با هر سطحی یکسری راهکارها طراحی شود.

بخش سوم: طرح شورای فرهنگ عمومی برای چگونگی گسترش فرهنگ برادری

در این بخش شورای فرهنگ عمومی بر اساس وظیفه خود نسبت به فرهنگ طرح خود را برای اجرایی شدن این فرهنگ اسلامی ارائه نموده است امید است در این زمینه نهادهای فرهنگی با همکاری لازم زمینه گسترش فرهنگ برادری را در جامعه فراهم نمایند. در این طرح به بحث پیرامون هدف کلی، اهداف مرحله‌ای و راهکارهای لازم برای ایجاد روحیه برادری و اخوت پرداخته می­شود. در آخر نیز راهکارها متناسب با سازمان‌ها دسته‌بندی شده است.

1. اهداف

1.1. هدف کلی

هدف کلی از این طرح، ترویج روحیه برادری در بین قشرهای مختلف جامعه می‌باشد.

1.2. اهداف مرحله‌ای

منظور از این بخش، تعیین اهدافی است که ذیل هدف کلی که همانا ترویج روحیه برادری است، تعریف می­شود و آن را یک گام به مرحله اجرا نزدیک­تر می­نماید. در زیر به این اهداف اشاره می­شود:

1.2.1. ترویج ادبیات برادری در جامعه

1.2.2. افزایش ارتباطات انسانی مفید

1.2.3. گسترش روحیات ملازم با برادری در جامعه

1.2.4. بازنگری واصلاح قوانین ومقرراتِ معارض با فرهنگ برادری

1.2.5. اجرای طرح­های پژوهشی مرتبط با موضوع اخوت و برادری

1.2.6. تولید و ترویج حامل­های فرهنگی مروج فرهنگ برادری

1.2.7. معرفی الگوهای نمونه در زمینه برادری

1.2.8. آسیب شناسی و کنترل عوامل برهم­زننده روحیه برادری

1.2.9. بهره برداری از پایگاه­های مذهبی زمینه­ساز فرهنگ برادری

1.2.10. استفاده از ظرفیت‌های محلی برای ترویج روحیه برادری

1.2.11. ترویج روحیه کار جمعی

1.2.12. فرهنگ سازی در زمینه حل اختلافات توسط بزرگتر خاندان، پیشکسوت و ریش‌سفید

1.2.13. ترویج روحیه پهلوانی در ورزش های رقابتی

2. راهکارها

راهکارها با توجه به سطوح مطرح در بخش­های قبلی طراحی شده است و در قالب دو بخش دسته بندی می­شود. این دو بخش عبارتند از: بین فردی، بین کشوری.

2.1. بین فردی

منظور از بین فردی، مجموعه اهدافی است که برای ایجاد روحیه برادری بین دو فرد شیعی و یا یک فرد شیعی و یک فرد سنی باید مد نظر قرار گیرد. همچنین متناسب با این اهداف، راهکارهای متناسب برای تحقق هر یک از آنها بیان شده است.

2.1.1. ترویج ادبیات برادری در جامعه

ترویج واژه و مفهوم «خانواده ایمانی»

گنجاندن سرفصل هایی با موضوع برادری در دوره های ضمن خدمت مربیان پرورشی و تربیت بدنی

گنجاندن آموزه­ی برادری، احادیث و آیات مرتبط و الگوهای شاخص آن در کتب درسی و کلاس‌های پرورشی

بهره گیری از مناسبت های مذهبی و ملی برای گسترش فرهنگ برادری

·         قرار دادن روز عید غدیر به عنوان روز اخوت و برادری^[26]

·         پرداختن به شخصیت­های برجسته­ی منادی وحدت اسلامی

·         اختصاص یک روز از دهه فجر، هفته بسیج، هفته دفاع مقدس و هفته وحدت به مقوله برادری

بهره برداری از پتانسیل شخصیت ها و نهادهای تأثیر گذار

·         درخواست از خطبای جمعه برای بحث پیرامون برادری در خطبه­های نماز جمعه (در مناسبت­های خاص مثل عید غدیر) و برگزاری نمادین عقد اخوت در نماز جمعه

·         درخواست از ائمه جماعات برای ترویج روحیه برادری در مساجد و محله­ها و برگزاری عقد اخوت در مساجد

·         درخواست از علمای دینی و مسئولین برای پیشقدم شدن در اجرای صیغه اخوت

·         ترویج عقد اخوت بین دانشجویان

·         برگزاری جشن برادری در مدارس برای کودکان و نوجوانان با هماهنگی و نظارت والدین

·         فراهم آوردن تسهیلاتی جهت انجام فعالیت های پژوهشی برای برادران ایمانی در فضاهای دانشگاهی

·         گنجاندن محتوای آموزشی با موضوع برادری در دوره آموزشی خدمت نظام وظیفه

·         ایجاد زمینه برای ارتباط درسی بین دانش آموزان قوی و ضعیف در قالب پیوند برادری

استفاده از ظرفیت فعالیت­های هنری در راستای ترویج برادری

·         برگزاری مسابقات هنری با موضوع برادری(مثل مسابقات نقاشی برای مهدکودک‌ها و مدارس)

·         تشویق هنرمندان به خلق آثار هنری(مثل شعر، سرود، فیلم، رمان و...) با موضوع برادری

·         نمادسازی(مثل طراحی مجسمه، تندیس و...)

·         تهیه و تولید سرود برای سنین مختلف

·         ارائه طرح‌هایی برای البسه، لوازم التحریر، پوستر و... با موضوع برادری

2.1.2. افزایش ارتباطات انسانی مفید[27]

تقویت دید و بازدید از زائران خانه‌خدا و مشاهده مشرفه

تقویت برخی مراسمات مثل ولیمه ازدواج، ولیمه سفرهای زیارتی، ولیمه خرید خانه ولیمه نوزاد، جشن تکلیف و...

تقویت سنت عیادت مریض

2.1.3. گسترش روحیات ملازم با برادری در جامعه

تقویت و حمایت از طرح­هایی همچون «جشن گلریزان»، «جشن عاطفه‌ها»، «طرح اکرام ایتام» و...

2.1.4. بازنگری واصلاح قوانین و مقرراتِ معارض با فرهنگ برادری

2.1.5. اجرای طرح های پژوهشی مرتبط با موضوع اخوت و برادری

سفارش و حمایت از پژوهش­ها و مطالعات فرهنگی در زمینه:

·         شاخص­های برادری

·         ارائه الگوهای شاخص گذشته و حال در این زمینه

·         وحدت و برادری در بین امت اسلامی

·         راهبردهای موجود در متون دینی در باب مخالفت با خودخواهی و تفرقه

·         یافتن الگوهایی از برادری در سیره شهدا

2.1.6. تولید و ترویج حامل های فرهنگی مروج فرهنگ برادری

چاپ تمبر با موضوع برادری

تولید برنامه­هایی با موضوع:

·         الگوهای تاریخی اخوت و برادری(در صدر اسلام و دوران معاصر)

·         فرهنگ برادری موجود بین رزمندگان در دوران دفاع مقدس

·         به تصویر کشیدن اجرای صیغه عقد اخوت که در بعضی مساجد در عید غدیر برگزار می­شود

·         عقد اخوت بین حضرت فاطمه زهرا (س) و ام سلمه (و همچنین دیگر زنان صدر اسلام)

·         برادری با استفاده از آثار فاخر ادبیات فارسی(مثل شعر،داستان،ضرب المثل و...)

ترویج روحیه برادری در قالب نصب بنر، پوستر، دیوار نویسی، کتاب­های اتوبوسی و...

تولید محتوا با موضوع برادری با استفاده از آثار فاخر ادبیات فارسی برای مجریان رسانه ملی

تدوین بروشورهایی با محتوای عقد اخوت در صدر اسلام و ذکر صیغه عقد اخوت در آن

2.1.7. معرفی الگوهای نمونه در زمینه برادری دینی

انتخاب برادران دینیِ نمونه در مساجد

انتخاب و تشویق سالیانه برادران نمونه در مدارس

استفاده از ظرفیت سازمان بسیج به عنوان الگویی برای برادری

2.1.8. آسیب شناسی و کنترل عوامل برهم زننده روحیه برادری

اصلاح و یا حذف برنامه­های مروج خودخواهی، اختلاف و تفرقه

حذف حب و بغض‌های کاذب مثل حب و بغض‌های ورزشی در برنامه‌های رسانه‌ای(مثل برنامه 90)

جلوگیری از پخش فیلم‌هایی کاهش دهنده‌ی قبح قتل‌های خانوادگی

جلوگیری از رواج جک‌های قومی

جلوگیری از تحقیر روستایی- دهاتی

جلوگیری از قراردادن دو صنف یا دو روستا در برابر هم

2.1.9. بهره برداری از پایگاه های مذهبیِ زمینه ساز فرهنگ برادری

ترویج دعای وحدت در نهادهای مذهبی(مثل هیئات، کانون­های بسیج، مساجد، نمازهای جمعه، سپاه و...)

بسترسازی برای برپایی مراسمات مشترک توسط هیئات مذهبی

برگزاری جلسات معارفه و عقد اخوت بین خانواده های یک محله در مسجد محله

برگزاری جشن برادری در مساجد در روز عید غدیر

2.1.10. استفاده از ظرفیت‌های محلی برای ترویج روحیه برادری

استفاده از شبکه­های استانی (مثل کردستان و کرمانشاه و...) برای تولید محتوا در زمینه اخوت بین مذاهب اسلامی

2.1.11. ترویج روحیه کار جمعی

ترویج بازی­های گروهیِ سنتی مثل کبدی

طراحی بازی های گروهی مروج فرهنگ برادری برای مقطع سنی کودکان و نوجوانان

زمینه سازی برای کاهش فردیت در مقطع مهد کودک و مدارس (تغذیه و...)

2.1.12. فرهنگ سازی در زمینه حل اختلافات توسط بزرگتر خاندان، پیشکسوت و ریش‌سفید

2.1.13. ترویج روحیه پهلوانی در ورزش های رقابتی

2.1.14. تبیین رابطه اخوت در میان بانوان

تولید برنامه های رسانه ای با موضوع عقد اخوت بین حضرت فاطمه زهرا (س) و ام سلمه(و دیگر زنان صدر اسلام)

2.2. بین کشوری

منظور از این بخش، بیان مجموعه اهدافی است که برای ایجاد روحیه برادری بین کشورهای اسلامی باید مد نظر قرار گیرد. همچنین متناسب با این اهداف، راهکارهایی برای تحقق هر یک از آنها بیان شده است.

2.2.1. ترویج ادبیات برادری در بین کشورها

استفاده از سالروز ولادت پیامبر اکرم(صلوات الله علیه و آله) و «هفته فرهنگی» برای ترویج ادبیات برادری و عقد اخوت در بین مسلمانان دیگر کشورها

2.2.2. بهره‌گیری از مناسبت های جهانی و اسلامی برای گسترش فرهنگ برادری

استفاده از «اتحادیه بین المجالس اسلامی» و «کنفرانس کشورهای اسلامی» برای ترویج برادری در قالب تصویب یک روز جهانیِ اسلامی به اسم «روز برادری»

 ترویج «هفته برادری[28]» در دیگر کشورها

2.2.3. افزایش ارتباطات انسانی مفید

 تسهیل در مراودات شیعیان در کل جهان(مثل حذف ویزا)

2.2.4. معرفی الگوهای نمونه در زمینه برادری دینی در دیگر کشورها

معرفی شخصیت‌های الگو در صدر اسلام (مثل سلمان فارسی، ابوذر(رحمهما الله) و...)

پرداختن به چهره­های جهانیِ منادی وحدت اسلامی و تقریب مذاهب (مثل سید جمال‌الدین اسدآبادی، آیت الله بروجردی(رحمه‌الله) و...)

2.2.5. بهره برداری از پتانسیل شخصیت ها و نهادهای تأثیر گذار

درخواست از علمای حوزه علمیه ایران و علمای الازهر و نیز مسئولین کشورهای اسلامی برای پیشقدم شدن در اجرای عقد اخوت

برقراری رابطه علمی بین ایران و کشورهای اهل سنت در راستای ایجاد فرهنگ برادری

ایجاد عقد اخوت علمی بین موسسات آموزش عالی برای استفاده مشترک از امکانات همدیگر در کشورهای مختلف

استفاده از شخصیت­های سیاسی برجسته برای برقراری ارتباط با ملت­های مسلمان(مثل دیدار ریاست جمهوری اسلامی ایران (دکتر احمدی‌نژاد) با مردم لبنان)

استفاده از مبلغان مذهبی در دیگر کشورها برای ترویج ادبیات برادری و بستن عقد اخوت بین مسلمانان

2.2.6. استفاده از ظرفیت فعالیت­های هنری در راستای ترویج برادری

برگزاری مسابقات هنری در سطح بین‌الملل با موضوع برادری

شناسایی و تشویق هنرمندان مسلمان خارجی به خلق آثار هنری با موضوع برادری

2.3. دیگر موارد

همانگونه که در سطح فردی و کشوری راهکارهایی برای ایجاد روحیه برادری مطرح شد، می‌توان در سطح گروه و شهر نیز پیمانی مشابه پیمان برادری ایجاد کرد که هدف از آن استفاده از قابلیت‌های این پیمان برای نزدیک ساختن اجتماعاتی بزرگتر از فرد و ترویج روحیه برادری در بین دو شهر یا دو گروه است. در این زمینه باید اولاً روشن شود که پیمان برادری بین دو شهر چگونه قابلیت تحقق دارد؟ ثانیاً آیا می‌توان آن را در قالب «اخوت» که یک مفهوم دینی است، مطرح کرد و به آن وجه شرعی داد؟ ثالثاً چه موضوعاتی را می‌توان در عقد اخوت بین دو شهر لحاظ کرد(موضوعات فرهنگی، اقتصادی یا...)؟ رابعاً پیمان برادری بین چه کسانی بسته می‌شود(بین مسئولین دو شهر مثل شهردار و استاندار، بین مردم یا...)؟ خامساً چه تفاوتی با معاهدات و قراردادهای متداول دارد؟.

بخش چهارم: منابع برای مطالعه بیشتر

در این بخش تعدادی از کتاب‌ها و مقالات موجود پیرامون موضوع برادری برای مطالعه بیشتر ارائه می‌شود.

1. کتب

* ابدال، الهام، عقد اخوت : نگاهی به زندگانی شهید قربانعلی عرب، اصفهان: حدیث راه عشق، 1386.

* اب‍ن‌ ب‍اب‍وی‍ه‌، م‍ح‍م‍د ب‍ن‌ ع‍ل‍ی‌‏، مصادقة الاخوان، تهران: تشیع‏، [۱۳۲۵].

* بهبهانی، محمود‌بن‌محمد‌علی، (1349). اخوت مسلمین، یا، پاسخ رساله آقای مردوخ/بقلم آل‌آقا کرمانشاهی - نجل وحید بهبهانی ؛ بکوشش رهنما، [بی‌جا]: [بی‌نا].

* پ‍ت‍ک‍ی‌، ه‍ادی‌، ن‍ق‍ش‌ اخ‍لاق‌ اس‍لام‍ی‌ در ای‍ج‍اد وح‍دت‌ و اخ‍وت‌ اس‍لام‍ی‌، ت‍ه‍ران‌: م‍ج‍م‍ع‌ ج‍ه‍ان‍ی‌ ت‍ق‍ری‍ب‌ م‍ذاه‍ب‌ اس‍لام‍ی‌، م‍ع‍اون‍ت‌ ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌ اس‍لام‍ی‌، ۱۴۱۵ق‌. = ۱۳۷۳.

* ح‍ک‍ی‍م‌، م‍ح‍م‍دب‍اق‍ر، الاخ‍وه‌ الایم‍ان‍ی‍ه‌ م‍ن‌ م‍ن‍ظور ال‍ث‍ق‍ل‍ی‍ن‌، ق‍م‌: الام‍ام‌ ال‍ح‍س‍ی‍ن‌(ع‌) ل‍ل‍طب‍اع‍ه‌ و ال‍ن‍ش‍ر و ال‍ت‍ب‍ل‍ی‍غ‌، ۱۴۲۵ق‌. = ۲۰۰۴م‌. = ۱۳۸۳.

* رستمی‌پور، علی، پیمان برادری، تهران: نورالثقلین، کتابهای ریحانه و جوانه، ۱۳۸۵.

* س‍پ‍اه‌ پ‍اس‍داران‌ ان‍ق‍لاب‌ اس‍لامی‌، م‍وان‍ع‌ و ع‍وام‍ل‌ رش‍د اخ‍وت‌ م‍وم‍ن‍ی‍ن‌، تهران: س‍پ‍اه‌ پ‍اس‍داران‌ ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌‏، 1362.

* سجادی، عبداللطیف، (1386). اخوت و برادری در اسلام (به ضمیمه دیدگاه یکصد و پنجاه و چهار دانشمند درباره مذاهب اسلامی)، تهران‏: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی‏.

* ش‍ی‍خ‌ اب‍راه‍ی‍م‌، ع‍ب‍دال‍ق‍ادر، ف‍ی‌ ح‍ق‍وق‌ الاخ‍وة، ح‍ل‍ب‌ : دارال‍ق‍ل‍م‌ ال‍ع‍رب‍ی‌ ، ۱۹۹۸م‌. = ۱۴۱۹ق‌. = ۱۳۷۷.

* ش‍ی‍خ‌ اب‍راه‍ی‍م‌، ع‍ب‍دال‍ق‍ادر، ف‍ی‌ راب‍طة الاخ‍وة، ح‍ل‍ب‌ : دارال‍ق‍ل‍م‌ ال‍ع‍رب‍ی‌ ، ۱۹۹۸م‌. = ۱۴۱۹ق‌. = ۱۳۷۷.

* ش‍ی‍خ‌، ع‍ب‍دال‍ق‍ادر، (1382). اخ‍وت‌ و ب‍رادری‌، ت‍رج‍م‍ه‌ی‌ ع‍ب‍دال‍ع‍زی‍ز س‍ل‍ی‍م‍ی‌، ت‍ه‍ران‌: اح‍س‍ان‌.

* ص‍ح‍ف‍ی‌، م‍ح‍م‍د، آئین معاشرت و برادری در اسلام‏، ق‍م‌: اه‍ل‍ب‍ی‍ت‌(ع‌)، 1376.

* ع‍ادل‍ی‌، ج‍ع‍ف‍ر، راهکارهای عملی اخوت اسلامی در افغانستان: بیانات شخصیت‌‌های علمی و سیاسی...، تهران: ‏مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، معاونت فرهنگی، 1388.

* علیپور‌ فرازنده‌ کسمائی، فریدون، آفت برادری، تهران: آدینه گل مهر‏، ۱۳۸۹.

* قرشی، باقر‌شریف، الاخوه الاخوه‌الاسلامیه فی منظار ائمه اهل‌البیت علیهم‌السلام، تهران: مشعر، ۱۳۸۶.

* محمدزمانی، جواد، حدیث برادری: جایگاه برادری و اتحاد در هیئات مذهبی، قم: ابتکار دانش‏، ۱۳۸۷.

* م‍ح‍م‍ود، ع‍ل‍ی‌ ع‍ب‍دال‍ح‍ل‍ی‍م‌، رک‍ن‌ الاخ‍وه‌، دارال‍ت‍وزی‍ع‌ وال‍ن‍ش‍ر الاس‍لام‍ی‍ه‌ ، ق‌۱۴۲۰‎ = .م‌۱۹۹۹‎ = .۱۳۷۸.

* م‍ع‍اون‍ت‌ آم‍وزش‌ و پ‍ژوه‍ش‌ س‍ازم‍ان‌ ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌، غ‍دی‍ر خ‍م‌: طل‍ی‍ع‍ه‌ وح‍دت‌ و اخ‍وت‌ «ه‍م‍راه‌ آداب‌ و اع‍م‍ال‌ ع‍ی‍د غ‍دی‍ر»، ت‍ه‍ران‌: س‍ازم‍ان‌ ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌ اس‍لام‍ی‌، م‍رک‍ز چ‍اپ‌ و ن‍ش‍ر‏، ۱۳۷۶.

* ناظم، احمد، پیمان پایدار ویژه عقد اخوت؛ سنت دیرپای اسلام، قم: مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، 1383.

* نورسی، سعید، اخ‍لاص‌ و ب‍رادری‌ در اس‍لام‌، م‍ت‍رج‍م‌ م‍ح‍م‍دطاه‍ر ح‍س‍ی‍ن‍ی‌، اروم‍ی‍ه‌ : ح‍س‍ی‍ن‍ی‌ اص‍ل‌ ، ۱۳۸۳.

* وزارت کار و امور اجتماعی، دفتر امور فرهنگی، (۱۳۷۷).اخوت اسلامی از دیدگاه قرآن و روایات، تهران : وزارت کار و امور اجتماعی، دفتر امور فرهنگی‏.

* هدایت‌پناه، محمدرضا، حدیث برادری در سیره نبوی صلی‌ الله علیه و آله، ‏قم: ‏بوستان کتاب قم(انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)‏، ۱۳۸۳.

* هیئت تحریریه پیام انقلاب، سوءظن:موانع و عوامل رشد در اخوت مومنین، تهران:سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، 1362.

* ه‍ی‍ئ‍ت‌ ت‍ح‍ری‍ری‍ه‌ م‍وس‍س‍ه‌ در راه‌ ح‍ق‌، پ‍ی‌ ری‍زی‌ اخ‍وت‌ اس‍لام‍ی‌ در م‍دی‍ن‍ه‌، ت‍ه‍ران‌ : م‍وس‍س‍ه‌ در راه‌ ح‍ق‌‏، 1361.

*روابط عمومی دانشگاه علامه طباطبایی، منشور برادری حضرت امام، [ تهران]: دانشگاه علامه طباطبایی مرکز چاپ و انتشارات، ‏[‏‏ ۱۳ ].

2. مقالات

* «اخوت و برادری در قرآن کریم»، ک‍ی‍ه‍ان‌، (۱ ب‍ه‍م‍ن‌ ۱۳۸۳): ص‌ ۶.

* «اس‍لام‌، دی‍ن‌ وح‍دت‌ و ب‍رادری‌«، ف‍ره‍ن‍گ‌ آف‍ری‍ن‍ش‌، س‍ال‌ ۴، ش‌ ۱۵۸، (۹ م‍رداد ۱۳۷۵): ص‌ 1.

* «برادری ملت ایران با ملت های مسلمان یک برادری واقعی است»، اخبار شیعیان، ( تیر 1386)، شماره 20، ص 10.

* «تحکیم برادری و اخوت»، گنجینه( تابستان 1386)، شماره 64 و 65، ص 67 (نشریه مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما)

* «ص‍ل‍ح‌ و ص‍ف‍ا در س‍ای‍ه‌ اخ‍وت‌ اس‍لام‍ی»‌، ای‍ران‌، (۲۰ آب‍ان‌ ۱۳۸۲): ص‌ 1.

* «علی (ع) برادر رسول خدا (ص)»، پاسدار اسلام ،ش ۳۰۸ ، مرداد ۱۳۸۶ : ص 5.

* «گسترش برادری دینی از طریق رایانه : آسیب‌شناسی فرهنگ عاشورا در رسانه‌های مجازی»، جام‌جم ، ۱۸ فروردین ۱۳۸۶: : ص ۹.

* «گوهر اخلاص/ برادری و حقوق آن»، گنجینه، ( شهریور 1382)، شماره 30، ص 55 (نشریه مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما)

* «منشور برادری»، حوزه ( بهمن و اسفند 1367) ، شماره 30، ص 9.

* آب‍ادی‍ان‌، رس‍ول‌، «پ‍ی‍م‍ان‌ ب‍رادری‌ ده‍ه‌ه‍ا»، ه‍م‍ش‍ه‍ری‌، (۱ آب‍ان‌ ۱۳۸۲): ص‌.

* اتحادیه، منصوره(نظام‌مافی)، «حریت، مساوات، اخوت : - بررسی کوتاه از روزنامه صور‌اسرافیل»، اعتماد ملی ، ۹ مرداد ۱۳۸۵: : ص ۱ ، ۸ – 9.

* اک‍ب‍ری‌، م‍س‍ی‍ب‌، «آی‍ی‍ن‌ ب‍رادری»‌، ک‍ی‍ه‍ان‌، (۵ خ‍رداد ۱۳۸۴): ص‌ 6.

* اک‍رم‍ی‌، رض‍ا، «رس‍ول‌ اک‍رم‌(ص‌)، پ‍ی‍ام‌آور وح‍دت‌ و ب‍رادری»‌، اطلاع‍ات‌ ، (۳۰ خ‍رداد ۱۳۷۹): ص‌ 2.

* انصاری، حمید، «آیین برادری به روایت نامه ها»، حضور، ( پاییز 1375) ، شماره 17، ص 343.

* ب‍ه‍رام‍ی‌، روح‌ال‍ل‍ه‌، «پ‍ی‍م‍ان‌ م‍واخ‍ات‌«، ت‍اری‍خ‌ اس‍لام‌، ش‌ ۸ ، (زم‍س‍ت‍ان‌ ۱۳۸۰): ص‌ ۵ - ۲۴.

* حسینی، خورشیدفاطمه، «سهم زنان صوفیه در گسترش اخوت جهانی»، فکر و نظر ،ش ۶ ، ۷ ، بهار و تابستان ۱۳۸۷ : ص ۱۱۸- 127.

* ره‍ب‍ری‌، ح‍س‍ن‌، «روز ب‍رادری‌ ت‍ا س‍ال‌ ب‍رادری‌«، خ‍رداد ، (۱۵ ف‍روردی‍ن‌ ۱۳۷۸): ص‌ ۶.

* زارع، محبوبه، «عقد اخوت میان رسول الله (ص) و حضرت علی (ع)»، اشارات، (مهر 1386)، شماره 101، ص 29 (نشریه مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما)

* صفوی، آذرمیدخت، «انسانگرایی و اخوت جهانی در شعر و ادب فارسی (مجموعه مقالات سمینار)»، علیگره: انستیتوی تحقیقات فارسی دانشگاه اسلامی علیگره، 2007.

* ع‍س‍ک‍راولادی‌، ح‍ب‍ی‍ب‌ال‍ل‍ه‌، «ت‍ح‍ک‍ی‍م‌ ب‍رادری»‌، رس‍ال‍ت‌ ، (۲۲ آب‍ان‌ ۱۳۷۶): ص‌ ۱ ، ۱۹.

* علوی، اسماعیل، «صلح و صفا در سایه اخوت اسلامی»، ایران ، ۷ مهر ۱۳۸۶ : ص 5.

* ع‍ن‍ای‍ت‌، ع‍ب‍دال‍ک‍ری‍م‌، «ف‍ره‍ن‍گ‌ اخ‍وت‌ در اس‍لام»‌، ت‍رب‍ی‍ت‌، س‍ال‌ ۱۱، ش‌ ۱، (م‍ه‍ر ۱۳۷۴): ص: 8-10.

* ع‍ن‍ای‍ت‌پ‍ور، ع‍ب‍دال‍ک‍ری‍م‌، «ح‍ق‍وق‌ ب‍رادری‌ و ع‍واق‍ب‌ ت‍ض‍ی‍ی‍ع‌ آن‌«، ت‍رب‍ی‍ت‌، س‍ال‌ ۱۲، ش‌ ۲، (آب‍ان‌ ۱۳۷۵): ص‌ ۴۷ ـ ۴۹.

* ع‍ن‍ای‍ت‌پ‍ور، ع‍ب‍دال‍ک‍ری‍م‌، «آث‍ار و ب‍رک‍ات‌ ح‍ق‍وق‌ ب‍رادری»‌، ت‍رب‍ی‍ت‌، س‍ال‌ ۱۱، ش‌ ۸، (اردی‍ب‍ه‍ش‍ت‌ ۱۳۷۵): ص‌ ۶۰ ـ ۶۲.

* غلام‌رضایی، حمید، «اخلاق برادری از نظر امام رضا (ع)»، کیهان ، ۲۷ مهر ۱۳۸۹ : ص ۶.

* ف‍لاح‍ت‌پ‍ی‍ش‍ه‌، ح‍ش‍م‍ت‌ال‍ل‍ه‌، «اص‍ل‌ ب‍رادری‌ و ق‍اع‍ده‌ زم‍ان‌ و م‍ک‍ان»‌، رس‍ال‍ت‌، (۲۵ دی‌ ۱۳۷۵): ص‌ ۱ ، ۱۶.

* ق‍رض‍اوی‌، ی‍وس‍ف‌، «اسلام و مفهوم شهروندی، برادری و برابری همگان»، مترجم ی. نعمتی، رسالت ، ۱۹ مهر ۱۳۸۸ : ص ۱۱.

* م‍ال‍ک‌، م‍ح‍م‍درض‍ا، «پ‍ی‍م‍ان‌ ب‍رادری‌ پ‍ی‍ام‍ب‍ر(ص‌) و ع‍ل‍ی‌(ع‌)»، پ‍اس‍دار اس‍لام‌، س‍ال‌ ۱۴، ش‌ ۱۵۹، (اس‍ف‍ن‍د ۱۳۷۳): ص‌ ۳۲ ـ 35.

* مصطفی پور، محمد رضا، «روح اخوت و برادری در عوامل حفظ یا گسست آن»، پاسدار اسلام :: مرداد 1388 - شماره 332، ص 6.

* م‍طه‍ری‌ن‍ی‍ا، م‍ح‍م‍ود، (1384). «اخ‍وت‌ ف‍راگ‍ی‍ر م‍س‍ل‍م‍ی‍ن‌ و اص‍ول‌ رواب‍ط اج‍ت‍م‍اع‍ی‌ در اح‍ادی‍ث‌ ن‍ب‍وی‌«، رس‍ال‍ت‌، (۲۵ م‍ه‍ر ۱۳۸۴): ص‌ ۱۷.

* مهدی پور، محمود، «آفت بزرگ برادری»، نامه جامعه، ( فروردین و اردیبهشت 1387)، شماره 43 و 44، ص 17 (نشریه دانشگاه امام صادق(علیه السلام))

* م‍ه‍ری‍زی‌، م‍ه‍دی‌، «اخ‍ت‍لاف‌ و ب‍رادری‌ در ان‍دی‍ش‍ه‌ س‍ی‍اس‍ی‌ ام‍ام‌ خمینی (ره)»، ج‍وان‌، (۱۲ خ‍رداد ۱۳۸۴): ص‌ ۷.

* میری، سید عباس،« منشور برادری و همزیستی (نخستین گام های پیامبر (ص) اتحاد ملی و انسجام اسلامی)»، پیام زن (بهمن و اسفند 1386)، شماره 191 و 192، ص 120.

* ناصحی، عبدالمقیم، «روز پیمان اخوت»، همشهری ، ۲۶ آذر ۱۳۸۷ : ص 16.

* وطن‌دوست، رضا، (1384). «اخوت ایمانی در آموزه‌های اسلامی»، الهیات و حقوق ،ش ۱۷ ، پاییز ۱۳۸۴ : ص ۱۸۷ -212.

* یعقوبی، ابوالقاسم، «هشدارهای اجتماعی/ برادری و اخوت آری کینه توزی و کدورت نه»، پاسدار اسلام ( شهریور1388) - شماره 333، ص 19.

* ج‍م‍ع‍ی‍ت‌ دف‍اع‌ از ارزش‍ه‍ای‌ ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌، «اح‍ت‍رام‌ م‍ت‍ق‍اب‍ل‌ پ‍ی‍روان‌ م‍ذاه‍ب‌ م‍خ‍ت‍ل‍ف‌ ب‍ه‌ ح‍ق‍وق‌ ی‍ک‍دی‍گ‍ر ب‍رادری‌ م‍ی‍ان‌ م‍س‍ل‍م‍ان‍ان‌ را ت‍ح‍ک‍ی‍م‌ م‍ی‌ک‍ن‍د»، ارزش‍ه‍ا، س‍ال‌ ۱، ش‌ ۱۱، (۲۰ اس‍ف‍ن‍د ۱۳۷۵): ص 6.

* رازان‍ی‌، اح‍س‍ان‌، «دوس‍ت‍ی‌ ب‍ر م‍ب‍ن‍ای‌ ب‍رادری»‌، ن‍ه‌ م‍ص‍ل‍ح‍ت‌، ج‍ام‌ج‍م‌، (۱۹ ب‍ه‍م‍ن‌ ۱۳۸۲): ص‌ 7.

* ه‍دای‍ت‌پن‍اه‌، م‍ح‍م‍درض‍ا، «ج‍ای‍گ‍اه‌ پیمان‌ ب‍رادری‌ در ح‍ک‍وم‍ت‌ ن‍ب‍وی»‌، ک‍ت‍اب‌ م‍اه‌ ت‍اری‍خ‌ و ج‍غ‍راف‍ی‍ا، ش‌ ۶۱، ۶۲، (آب‍ان‌ و آذر ۱۳۸۱): ص‌ ۲۵۴ – ۲۷۴.

* وطن دوست، رضا، «اخوت ایمانی در آموزه های اسلامی»، مجله الهیات و حقوق، پاییز 1384، شماره 17، صص 187-212.

* هدایت پناه، محمد رضا، ....، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، آبان و آذر 1381.

* بهرامی، روح الله، « پیمان مواخات»، مجله تاریخ اسلام (دانشگاه باقرالعلوم)، زمستان 1380، شماره 8، صص 5- 24.

* داعی الاسلام، سید محمد علی، « اتحاد اسلام یا اخوت مسلمین»، مجله آیین اسلام، 30 شهریور 1324، شماره 78، ص 5 و 11.

* انصاری، م.سراج،« در پیرامون اتحاد اسلام یا اخوت مسلمین»، مجله آیین اسلام، 4 آبان 1324، شماره 83، ص 5.

* رستم پور، محمد، « مؤثرترین عامل ترقی مسلمین وحدت و برادری است»، مجله آیین اسلام، 6 شهریور 1326، شماره 172، ص 18.

* افضلی، سید محمد مهدی، «از مواخات تا تکفیر! بیان معیارهای مسلمان بودن و مرز کفر؛ زمینه ساز اخوت اسلامی»، اندیشه تقریب، سال دوم شماره هشتم، صص 69 -82.

* مجله درس هایی از مکتب اسلام، « تفسیر قرآن کریم - سوره توبه، آیه 9 و 10 و 11/ سر انجام دنیا پرستی - شرایط اخوت اسلامی »، مجله درس هایی از مکتب اسلام ،آذر 1339، سال دوم، شماره 11، صص 5- 11.

* مجتهدی شبستری، محمد، « اسلام یک حکومت جهانی پی‌ریزی می‌کند(2)/ فکر برابری و برادری انسانها یک گام بسوی حکومت جهانی »، مجله درس هایی از مکتب اسلام، مرداد 1345، سال هفتم، شماره 10، صص 54-58.

* مجله درس هایی از مکتب اسلام، « گامی در راه اخوت اسلامی »، مجله درس هایی از مکتب اسلام، آبان 1355، سال هفدهم، شماره 11، صص 60 و 61.

* دوست محمدی، هادی، « وحدت (8): پیوند اخوت »، مجله درس هایی از مکتب اسلام، مرداد 1364، شماره 293، صص 62- 65.

* بهشتی، احمد، « فلسفه دین (بخش 21)/ خلطه و آمیزش بر مبنای اخوت »، مجله درس هایی از مکتب اسلام، آبان 1377، شماره 452، صص 43-49.

* واعظ زاده خراسانی، محمد، «سرمقاله تعهد به منشور برادری»، مجله مشکوه، پاییز 1367، شماره 20، صص 1- 16.

 

 

 

 

 

 

پاورقی:

[1]. مقام معظم رهبری، 9/6/1378

[2]. حضرت امام خمینی(ره)، 21/3/1358.

[3]. مقام معظم رهبری، 24/7/1376

[4]. مقام معظم رهبری، 8/1/1390

[5]. پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله): «من اصبح لا یهتمُّ بامور المسلمین فلیس بمسلم، کسی که صبح کند در حالی که اهتمام به امور مسلمانان نداشته باشد، مسلمان نیست».(اصول کافی، ج2، ص163)

[6]. «وَ یُؤْثِرُونَ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَ مَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِکَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ»، «و هر چند در خودشان احتیاجى [مبرم] باشد، آنها[= مهاجران] را بر خودشان مقدّم مى‌دارند. و هر کس از خسّت نفسِ خود مصون ماند، ایشانند که رستگارانند»، (حشر، آیه 9)

[7]. «تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَىٰ»، «در نیکوکارى و پرهیزگارى با یکدیگر همکارى کنید»، (مائده، آیه2)

[8]. «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ»، «در حقیقت مؤمنان با هم برادرند، پس میان برادرانتان را سازش دهید و از خدا پروا بدارید، امید که مورد رحمت قرار گیرید.»، (حجرات، آیه 10)

[9] . «اکسیر اعظم براى پیروزى ملت ایران، همین یک نکته است: اتحاد کلمه براساس اسلام»، (مقام معظم رهبری، 21/4/1368)

[10]. «اتحاد مسلمین و صفاى دل برادران مسلمان با یکدیگر، شرط اصلى اعلاى کلمه‌ى اسلام است.»، (مقام معظم رهبری، 5/7/1368)

[11]. « یک ملتی وقتی که همه با هم باشند، پشتیبان هم باشند، برادر با هم باشند، این قدرتهای بزرگ بر فرض اینکه بیایند... در ملت هضم می‏شوند»، (حضرت امام(ره)، 21/5/1359)

[12]. امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «من صالح الاعمال البر بالاخوان و السعی فی حوائجهم، ففی ذلک مرغمه للشیطان و تزحزح عن النیران و دخول الجنان»، «نیکی به برادران مومن و سعی و کوشش برای رفع نیاز آنان از جمله ( برترین) اعمال خیر است، زیرا که آن خلاف میل شیطان و موجب خشم او، و سبب دوری از آتش دوزخ و ورود به بهشت جاودان است.»، (مستدرک الوسایل، ج 2، ص 408)

[13]. امام صادق (علیه السلام): «ما من مومن یمشی لاخیه فی حاجه الا کتب الله له به کل خطره حسنه و حط عنه سیئه و رفع له بها درجه و زید بعد ذلک عشر حسنات و شفع فی عشر حاجات»، « هر مومنی برای رفع نیاز برادر مومن خود گام بردارد خداونددر برابر هر قدمی حسنه ای در نامه ی اعمالش برای او ثبت می فرماید؛ و گناهی را بر او می بخشاید و درجه و مرتبتی به او عنایت می نماید و باز ده حسنه دیگر بر حسناتش می افزاید و شفاعتش را در حق ده نفر می پذیرد.»، ( بحار الانوار، ج 74، ص 411)

[14].پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله): «من قضی حاجه لاخیه کنت واقفا عند میزانه فان رجح و الا شفعت له»، «هر کس حاجت و نیازی از برادر مومنش را برآورده سازد من نزد حساب عمل او حاضر خواهم بود و چنانچه میزان (اعمال خیرش) برتری نداشت، من از او شفاعت خواهم کرد.»، ( مستدرک الوسایل، ج 2، ص 406)

[15]. امام باقر (علیه السلام): «من مشی فی حاجه لاخیه المسلم حتی یتمها اثبت الله قدمیه یوم تزل الاقدام»، «هر کس برای رفع نیازی از برادران مسلمان خویش قدم بردارد تا آن را به پایان رساند خداوند گام هایشان را در روزی که همه قدم ها می لغزد ( در قیامت)، ثبات نگاه می دارد.»، (مستدرک الوسایل، ج 2، ص 407)

[16] . لسان العرب، «اخو»

[17]. المصباح المنیر(اخو)، صحاح جوهری(اخو)

. http://WWW.fa.wikipedia.org/wiki

 [19] در حقیقت مؤمنان با هم برادرند»، (حجرات، آیه10)

[20]. «در راه خدا برادرت شدم،و در راه خدا دوست با صفایت گشتم،و در راه خدا با تو دست دادم،و با خدا و فرشتگان،و کتابهایش و رسولان و پیامبرانش،و امامان معصوم(درود بر آنان)عهد کردم،بر اینکه اگر از اهل بهشت و شفاعت بودم،و به من اجازه داده شد.که وارد بهشت شوم،به بهشت وارد نشوم مگر اینکه تو هم با من باشى. آنگاه برادر مؤمن بگوید:پذیرفتم سپس بگوید:همه حقوق برادرى را از تو ساقط کردم، به جز شفاعت و دعا و زیارت»، (مستدرک وسائل الشیعه، ج6، ص278)، (همچنین: مفاتیح الجنان، ذیل اعمال روز عید غدیر)

[21]. (وسائل الشیعه، ج12، ص 212)

.[22] «و خویشاوندان نسبت به یکدیگر، در احکامی که خدا مقرر داشته، (از دیگران) سزاوارترند، خداوند به همه چیز داناست»، (سوره انفال، آیه 75).

[23]. رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) بین اصحابش برادری برقرار کرد، بین فقیر و غنی برادری برقرار کرد تا انسان غنی [بخشی از مال خود را] به فقیر بدهد.

[24]. تمامی مطالب تاریخی از «کتاب تاریخ سیاسی اسلام»، نوشته حجت الاسلام رسول جعفریان، ج 1، صفحات 430 تا 450 اخذ شده است.

[25]. مومنان، فقط با یکدیگر برادرند(سوره حجرات، آیه 10)

[26]. نکته ای که در اینجا وجود دارد این است که اگر روز عید غدیر مبنای عقد اخوت قرار گیرد، ممکن است در بین اهل سنت واکنش هایی ایجاد کند و با توجه به اینکه یکی از نقل های تاریخی روز عقد اخوت در ماه رمضان ذکر کرده است، می توان این روز را به عنوان روز عقد اخوت اعلام نمود و یا یکی از روزهای هفته وحدت (12 تا 17 ربیع الاول) را برای این کار قرار داد.

[27]. در تقویت این سنت‌های دینی باید به شرایط اسلامی مثل پرهیز از اسراف، تجملگرایی و... توجه کرد.

[28]. منظور آن است که تلاش شود تا دیگر کشورهای اسلامی نیز همانند ایران هفته‌ای به اسم هفته وحدت را در مناسبات مذهبی خود قرار دهند.